Παραδοσιακή Μετεωρολογία και αγροτικά έθιμα

Στα αγροτικά έθιμα θα περιλάβουμε γεωργικά (της σποράς, του θερισμού, του αλωνίσματος, του τρύγου, της ελιάς), ποιμενικά (για τα πρόβατα, τα γίδια και τα βοοειδή), ναυτικά (για τους ψαράδες, τους ναυτικούς, τους κυνηγούς) και γενικά εργατικά έθιμα ((Άγιοι προστάτες των επαγγελμάτων, εποχικές μετακινήσεις για εργασία, κλπ.).

Τα αγροτικά έθιμα είναι εποχικά, δηλαδή πραγματοποιούνται περιοδικά μέσα στο χρόνο, χωρίς μεγάλη αυστηρότητα, εκτός από αυτά που εξαρτώνται από το εορτολόγιο της ορθόδοξης Εκκλησίας. Έτσι για παράδειγμα:

Του Αγίου Λουκά σπέρνουν τα κουκιά.

Μέχρι τα Εισόδια της Παναγίας, τελειώνει η σπορά του σταριού.

Του Σωτήρος κόβονται τα πρώτα σταφύλια.

Τα φώτα ξεκινάνε πάλι τα ταξίδια οι ναυτικοί.

Του Σταυρού πάνε το σπόρο στην εκκλησία να ευλογηθεί.

Δεν θα ξεχάσουμε επίσης ότι το φύτεμα των κηπευτικών γίνεται όταν το φεγγάρι είναι στη χάση, όπως επίσης και το κλάδεμα γιατί τότε τα δέντρα δεν έχουν χυμούς. Εξαίρεση αποτελεί ο χειμώνας, γι' αυτό και λένε: Γενάρη μήνα κλάδευε, φεγγάρι μη γυρεύεις.

Του Αγίου Γεωργίου σηματοδοτεί την εποχή που τα ζώα πρέπει να ανέβουν στα βουνά. Οι γεωργικές και κτηνοτροφικές εργασίες, εμπνέουν το λαό και έτσι λέει:

Τώρα είν' Απρίλης και χαρά, τώρα είναι καλοκαίρι,

το λεν τ' αηδόνια στα κλαριά κι οι πέρδικες στα πλάγια,

το λεν οι κούκοι στα ψηλά, ψηλά, ψηλά στα καταράχια.

Παν τα κοπάδια στα βουνά να ξεκαλοκαιριάσουν,

παν και κοντά οι τσοπάνηδες, βαρώντα τη φλογέρα,

να τα τυροκομήσουνε και τη νομή να βγάλουν,

και να γιορτάσουν τ' αη Γιωργιού, να ρίξουν στο σημάδι,

να πιούν νερό απ' τα βουνά, να πάρουν τον αέρα.

Αλλά ας δούμε αναλυτικά τι προβλέψεις έκαναν οι παλιοί γεωργοί, που δεν είχαν ούτε γνώση της επιστήμης της Μετεωρολογίας, ούτε τη βοήθεια των γεωπόνων. Κι αν κάποια σημεία σας φανούν αντιφατικά, μην απορείτε, τα γεωγραφικά δεδομένα διαφέρουν από τόπο σε τόπο και έτσι τα ίδια σημάδια μπορεί να σημαίνουν διαφορετικές εκδηλώσεις καιρικών φαινομένων.

Ιανουάριος: Ο Γενάρης κι αν γεννάται, του καλοκαιριού θυμάται.

Ο καιρός που κάνει τα Φώτα, είναι ο ανάποδος από τον καιρός που θα κάνει τη Λαμπρή. Τα χιόνια του Γενάρη προμηνύουν καλή σοδειά στα σπαρτά. Σε κάποια μέρη θεωρούν ότι αν έχει καλό καιρό την Πρωτοχρονιά, μετά για σαράντα μέρες θα έχει κακοκαιρία. Αλλού όμως πάλι πιστεύουν ότι τον καιρό που θα έχει την Πρωτοχρονιά, θα τον έχει και για τις επόμενες σαράντα μέρες. Επίσης αν τα Φώτα φυσάει βοριάς, ο υπόλοιπος χειμώνας θα είναι ήπιος, ενώ αν φυσάει νοτιάς, θα είναι βαρύς.

Φεβρουάριος: Ο Φλεβάρης κι αν φλεβίσει, καλοκαίρι θα μυρίσει.

Γενικά ο Φλεβάρης θεωρείται μήνας με άστατο καιρό και πολλές βροχές. Αν της Υπαπαντής (2 Φεβρουαρίου) έχει ήλιο, θεωρείται ότι ακολουθεί χειμώνας όψιμος. Αλλού πάλι λένε για τις τρεις πρώτες μέρες του Φλεβάρη: τρεις κακές; Όλες κακές. Τρεις καλές; Όλες καλές. Άλλη ημερομηνία με ενδιαφέρον είναι και η 17^η του μήνα. Αν βρέξει, την άνοιξη θα έχει άσχημο καιρό, ενώ αν έχει ζέστη, θα έχει καλό καιρό.

Μάρτιος: Μάρτης, γδάρτης και κακός παλουκοκάφτης.

Οι τρεις ή οι έξι πρώτες μέρες είναι οι «μέρες της γριάς» που καθησυχάστηκε με την καλοκαιρία και τελικά τα κρύα στο τέλος του Μάρτη πέθαναν και τη γριά και τα κατσίκια της. Το σίγουρο είναι ότι ο Μάρτης θεωρείται Πεντάγνωμος. Ο Μάρτης ο πεντάγνωμος πέντε φορές εχιόνησε και πάλι το μετάνιωσε και πάλι ξαναχιόνησε. Και αυτό σχετίζεται βέβαια με τις συνεχείς εναλλαγές του καιρού. Παρόλα αυτά, ο ερχομός του Μάρτη είναι το καθοριστικό σημείο για το τέλος του χειμώνα, μιας και από Μάρτη Καλοκαίρι… (και από Αύγουστο Χειμώνα όπως λέμε). Το Μάρτη επίσης θεωρούμε ότι ο Ήλιος καίει πολύ. Το Μάρτη δεν υλοτομούμε γιατί θεωρείται ότι τα ξύλα που κόβονται Μάρτη, τα τρώει το σαράκι.

Απρίλιος: Αν βρέξει ο Απρίλης δυο νερά κι ο Μάης άλλον ένα, χαρά σε κείνα τα σπαρτά που ναι στη γη σπαρμένα.

Οι βροχές του Απρίλη θεωρούνται πλούτος για τους γεωργούς. Μέχρι τις 18 του Απρίλη θεωρείται επίσης ότι οι ισχυροί άνεμοι προξενούν ναυάγια και μέχρι τότε δεν ευνοούνται τα ταξίδια. Γενικά η ημερομηνία αυτή λειτουργεί σαν όριο για το βαρύ χειμώνα που μπορεί να φέρει όψιμα ο Απρίλης.

Μάιος: Στων αμαρτωλών τη χώρα το Μαγιάπριλο χιονίζει.

Το Μάη δεν είναι καλό να βρέχει. Κάνει κακό στα αμπέλια και ο τρύγος δεν αποφέρει. Η κακοκαιρία (π.χ. χιόνι ή χαλάζι) του Μάη κάνει κακό σε όλες τις καλλιέργειες γενικά και γι' αυτό εκλαμβάνεται ως τιμωρία για κάτι κακό που έκανα οι άνθρωποι του τόπου.

Ιούνιος: Απ΄ το θέρο ως τις ελιές, δεν απολείπουν οι δουλειές.

Ο Ιούνιος σηματοδοτεί το ξεκίνημα του θερισμού.

Ιούλιος: Στον ποντισμένο τον καιρό, τον Αλωνάρη βρέχει.

Ο Ιούλιος, ο Αλωνάρης είναι ο κατ' εξοχήν μήνας του θερισμού. Και το χειρότερο που μπορεί να συμβεί το μήνα αυτό, είναι να βρέχει. Σημείο ορόσημο θεωρείται του προφήτη Ηλία (20 Ιουλίου) όπου του Αη Λιώς γυρίζει ο καιρός αλλιώς και μάλιστα αν εκείνη τη μέρα έχει σύννεφα, ο χειμώνας θα είναι πρώιμος. Αν τα σύννεφα φανούν απ' το Βορρά, ο χειμώνας θα είναι βαρύς, ενώ αν φανούν από το Νότο, ήπιος.

Αύγουστος: Αύγουστε καλέ μου μήνα να ‘σουν δυο φορές το χρόνο.

Και είναι φυσικό με τόσα φρούτα και σοδιές, ο λαός να αποζητά τον Αύγουστο δύο φορές. Όμως ο Αύγουστος, ο Τρυγητής, κάνει του αμπελουργού να πάνε χαλάλι οι κόποι. Η 3^η του Αυγούστου θεωρείται τόσο ζεστή που λιώνουνε και οι πέτρες. Ενώ ανάμεσα δυο Παναγιές, μικρό καλοκαιράκι, καθώς από 15 Αυγούστου μέχρι τις 8 του Σεπτέμβρη, κάνει πολύ ζέστη. Ο Αύγουστος επίσης είναι κάλος μήνας να συλλάβουν οι προβατίνες όχι όμως και για να πλύνουμε και να αποθηκεύσουμε ρούχα, γιατί θα τα φάει το σαράκι. Τον Αύγουστο επίσης γίνεται και η πρόβλεψη του καιρού με τα Μερομήνια. Ανάλογα με την περιοχή διαρκούν τις 6 (δύο μήνες σε κάθε μέρα) ή τις 12 (ένας μήνας κάθε μέρα) πρώτες μέρες του Αυγούστου, ξεκινώντας την αντιστοίχιση από το μήνα Αύγουστο ή Σεπτέμβρη ή Ιανουάριο. Ανάλογα με την καιρική κατάσταση αυτών των ημερών, μαντεύεται ο καιρός όλου του έτους. Αυτές τις μέρες πάντως που θεωρούνται αποφράδες, δεν κόβουν ξύλα, δεν πλένουν ρούχα, δεν κολυμπάνε, ούτε κάνουν γάμους!

Σεπτέμβριος: Απ' τ' Αη Νικήτα (15 Σεπτεμβρίου) κοίτα κι απ' Αη Γιωργιού ξεκοίτα.

Και εννοείται ότι αυτό πρέπει να το κάνει και ο γεωργός και ο ναυτικός, καθώς τα μέσα του Σεπτέμβρη σηματοδοτούν αλλαγή του καιρού προς το χειμώνα και σε κακοκαιρίες που δένουν τα καράβια.

Οκτώβριος: Οκτώβρη και δεν έσπειρες, οκτώ σωρούς δεν έκανες.

Ο Οκτώβρης είναι ο μήνας της σποράς. Ο καιρός ευνοεί τη δραστηριότητα καθώς ο Οκτώβρης είναι το μικρό καλοκαιράκι.

Νοέμβριος: Όντας η Πούλια βασιλεύει, ο ζευγολάτης αποσπέρνει.

Σημάδι ότι η σπορά πρέπει να ολοκληρωθεί, είναι το βασίλεμα της Πούλιας το πρώτο δεκαπενθήμερο του Νοεμβρίου. Τότε πια ουδέ τσοπάνος στα βουνά, ουδέ ζευγάς στους κάμπους. Του Αγίου Μηνά, στις 11 του Νοέμβρη θεωρείται ότι μπαίνει ο χειμώνας και αν δεν έρθω τ' Αη Μηνά, τ' Αη Φιλίππου αυτού θα 'μαι (14 Νοεμβρίου) λέει ο χειμώνας… Αλλό σημάδι μέσα στο Νοέμβρη είναι τα Εισόδια της Θεοτόκου στις 21. Ότι καιρό έχει εκείνη τη μέρα, θα έχει και τις επόμενες σαράντα. Αν έχει συννεφιά, προμηνύεται βαρυχειμωνιά, ενώ αν έχει ξαστεριά, καλοκαιρία.

Δεκέμβριος: Γύρω γύρω του Χριστού, η κορφή του Χειμωνιού.

Το Δεκέμβρη μπαίνουμε πια στο βαρύ χειμώνα. Ότι καιρό κάνει της Αγίας Βαρβάρας, στις 4 του Μήνα, θεωρείται ότι θα κάνει όλο το Μήνα ή ανήμερα τα Χριστούγεννα όπως λένε αλλού.

Γενικότερα, για τις διάφορες εποχές του έτους, είχαν διάφορα σημάδια. Για παράδειγμα: η όψιμη άνοιξη θεωρείται ότι ακολουθείται από επίσης όψιμο καλοκαίρι και ζεστό και ξερό φθινόπωρο. Αν τα μελτέμια του καλοκαιριού κρατήσουν πολύ, το φθινόπωρο θα έχει πολλούς ανέμους και ο χειμώνας θα είναι ήπιος. Στην αντίθετη περίπτωση θα είναι βαρύς. Επίσης το πνιγηρό καλοκαίρι ακολουθείται από βαρύ χειμώνα. Αν το φθινόπωρο είναι ήρεμο, το χειμώνα θα φυσάει πολύ. Όσο για το χειμώνα, αν έχει πολλές βροχές, το καλοκαίρι θα είναι ξερό και ζεστό. Επίσης τα χειμώνα αν έχει λιακάδα και ιδρώνουν οι τοίχοι και οι πέτρες, πλησιάζει βροχή. Το ίδιο θα συμβεί αν οι κορυφές των βουνών περιβάλλονται από σύννεφα. Ανήμερα τα Φώτα παρακολουθούσαν τον αέρα. Βοριάς σήμαινε ήπιο χειμώνα και νοτιάς, βαρύ.

Επίσης, ενδείξεις για τις καιρικές συνθήκες αποτελούσαν και οι εκδηλώσεις των ζώων. Έτσι, όταν η αλκυόνα λιάζεται και ψειρίζεται, ο καιρός θα χαλάσει. Το ίδιο θα συμβεί αν τα άλογα χλιμιντρίζουν πολύ και χτυπούν τις οπλές τους. Εξαίρεση αποτελεί να χτυπήσει το άλογο 17 συνεχόμενες φορές το πόδι του. Τότε ο χειμώνας πέρασε! Αν οι ιστοί απ' τις αράχνες πέφτουν στο χώμα, θα βρέξει. Όταν τα βατράχια κοάζουν πολύ, επίσης θα βρέξει. Πιο συγκεκριμένα σημάδια μπορεί να αναγνωρίσει κάποιος στα βόδια. Αν τα βόδια μουγκρίζουν και μετακινούνται ανήσυχα, θα γίνει έκλειψη ηλίου. Αν μυρίζουν την ατμόσφαιρα και μουγκρίζουν, θα βρέξει. Αν ξαπλώσουν στο δεξί πλευρό, θα έχει κακοκαιρία, ενώ αν ξαπλώσουν στο αριστερό, καλοκαιρία! Αν κοιτάνε προς τα δυτικά, θα βρέξει. Κακοκαιρία προμηνύουν και κάποιες εκδηλώσεις των γαϊδουριών: το χτύπημα των αυτιών, το γκάρισμα. Όσο για τη γάτα, αυτή κι αν μπορεί να μας προειδοποιήσει άμεσα για επερχόμενη κακοκαιρία (βροχή ή κρύο): όταν γλείφεται, όταν φταρνίζεται, όταν ροχαλίζει, όταν τρέχει ασταμάτητα μέσα έξω, όταν κυλιέται στην ταράτσα. Επίσης γλάροι στη στεριά σημαίνουν φουρτούνα στο πέλαγο. Οι ανήσυχες κινήσεις των γουρουνιών επίσης μεταφράζονται σε επερχόμενη κακοκαιρία. Όταν σφάζουν το γουρούνι τα Χριστούγεννα, κοιτάνε τη σπλήνα. Αν είναι χοντρή προς τα πίσω, βαρύς χειμώνας ακολουθεί. Αν είναι ισοπαχής, ήπιος. Όσο για τις γίδες και τα πρόβατα, η ανήσυχη συμπεριφορά και η βουλιμία στη βοσκή, προειδοποιούν για κακοκαιρία. Αν έχετε υπομονή μετρήστε πόσες φορές θα λαλήσει ο κόκορας το βράδυ. Αν είναι μονός αριθμός, περιμένετε κακοκαιρία. Αν είναι ζυγός, καλοκαιρία. Και αν δείτε τον κόκορα να πεταχτεί τη νύχτα απ’ το κοτέτσι, προσέξτε, θα γίνει σεισμός! Ο σοφός λαός λέει επίσης: κόρακας στον ουρανό; Για αέρας, για νερό. Βροχή προμηνύει και το λάλημα του κούκου. Σίγουρο σημάδι για βροχή αποτελεί το να μη βγουν οι μέλισσες να μαζέψουν γύρη ή να γυρίσουν γρήγορα στην κυψέλη. Το ίδιο συμβαίνει και όταν οι μύγες τσιμπούν πολύ. Το ίδιο και όταν τα πουλιά (π.χ. σπουργίτια, χελιδόνια) καθαρίζουν τα φτερά τους και πετάνε χαμηλά. Δείτε επίσης τη συμπεριφορά του σκύλου σας. Κλαίει; Σκάβει με το χώμα, κυλιέται; Κακοκαιρία. Ξαπλώνει στο δεξί πλευρό, κακοκαιρία, στο αριστερό, καλοκαιρία. Και ειδικά, του Σταυρού, στις 14 Σεπτεμβρίου, αν κοιμάται με τη μούρη προς το νότο, ναι, ο χειμώνας θα είναι βαρύς! Αν βρείτε φωλιά τυφλοπόντικα με πολύ χώμα απέξω, κακοκαιρία έρχεται. Αν πάλι του Ευαγγελισμού εμφανιστούν πολλά φίδια, το καλοκαίρι θα είναι βροχερό. Αν πάλι πάτε για ψάρεμα και τα ψάρια που πιάσατε χοροπηδούν πού μέσα στο δίχτυ, προσέξτε ο καιρός θα χαλάσει. Αν τέλος πιάσετε κάποτε ένα ψύλλο και τον πετάξετε στη φωτιά κι αυτός εκραγεί με θόρυβο, τότε θα έρθει ζέστη. Αλλιώς, κρύο ή βροχή. Ομοίως, σημάδια αναγνώριζαν και στα φυτά: το δέσιμο πολλών καρπών στις αμυγδαλιές, προοιώνιζε καλή σοδιά στα σπαρτά. Το ίδιο και το άφθονο άνθος του κρεμμυδιού. Πολλά βελανίδια στη βελανιδιά σήμαιναν μακρύ και βαρύ χειμώνα. Το ίδιο και τα πολλά κουκουνάρια στα έλατα.

Τέλος, σημαντική πληροφορία για τον καιρό, αποκόμιζαν και από διάφορα φυσικά φαινόμενα. Έτσι, η άμπωτη σημαίνει βοριάδες. Ο ψυχρός βοριάς που φτάνει σε ζεστό τόπο, φέρνει βροχή. Αντίστοιχα ο ζεστός νοτιάς σε ψυχρό τόπο. Όταν ο ήλιος είναι άσπρος και θαμπός, θα έρθει βροχή. Αν έχει κύκλο γύρω του, θα έχει αέρα. Οι χρονιές με κομήτες στον ουρανό θα είναι άνομβρες και με ξηρασία. Σύννεφα που θυμίζουν το μαλλί του προβάτου φέρνουν ανεμόβροχο. Όσο για το φεγγάρι, αν αυτό ανατέλλει ξαπλωτό, ο καραβοκύρης θα είναι όρθιος καθώς ο καιρός θα είναι κακός. Το αντίθετο συμβαίνει αν το φεγγάρι είναι όρθιο. Και μην ξεχνάτε, του ήλιου ο κύκλος άνεμος, του φεγγαριού, χειμώνας. Το φεγγάρι σηματοδοτεί και γεωργικές εργασίες όπως το φύτεμα που καλό είναι να γίνεται με το νέο φεγγάρι ή με πανσέληνο, ειδικά οι λαχανόκηποι.

Και επειδή το σώμα μας, μας προειδοποιεί κι αυτό για τις αλλαγές του καιρού, το πρήξιμο κι ο πόνος των ποδιών με σουβλιές, σημαίνει βροχή. Το ίδιο όταν φουσκώνουν τα χέρια και μας ενοχλούν οι χιονίστρες. Ο καιρός χαλάει και κάθε φορά που πονάει ένα παλιό τραύμα ή κάταγμα.